Σχόλιο για θέματα κυριαρχίας σε Κύπρο και Αιγαίο
Δεν αρκεί να έχουμε το νόμο με το μέρος μας
Να σημειώσω πως το συγκεκριμένο κείμενο είναι σχόλιο στην επικαιρότητα. Επιφυλάσσομαι να αναλύσω τα θέματα περαιτέρω σε μελλοντικό άρθρο.
Ενώ παρακολουθούμε τις εξελίξεις στα ζητήματα κυριαρχίας σε Κύπρο και Αιγαίο, πρέπει να μπορούμε να διακρίνουμε τις σταθερές που χαρακτηρίζουν τις πολιτικές. Να μη μένουμε στις λεπτομέρειες και τα γεγονότα. Αλλά να κατανοούμε και τα μεγέθη που προσδιορίζουν τις στρατηγικές και τους τελικούς σκοπούς.
Ακολουθούν αναφορές σε θέματα κυριαρχίας, γκρίζων ζωνών, αλλά και τα στρατηγήματα περί φυσικού αερίου.
Υπαρκτή και ονομαστική κυριαρχία
Η περίπτωση της Κύπρου, τόσο στο Κυπριακό πρόβλημα όσο και με το θέμα των υδρογονανθράκων, μας δείχνει πως η κυριαρχία δεν είναι μονοδιάστατη. Λέμε πως έχουμε κυριαρχία πάνω σε όλη την επικράτεια, χωρικά ύδατα και αποκλειστική οικονομική ζώνη του νησιού, αλλά στη πράξη δεν μπορούμε να ασκήσουμε ύπατη πολιτική βούληση σε όλα αυτά.
Διότι τι είναι η κυριαρχία; Να μπορείς να ασκήσεις τα δικαιώματα σου με το τρόπο που επιθυμείς, προς εξυπηρέτηση σκοπών που θέτεις (και το ιδανικό είναι η κυριαρχία να είναι δημοκρατικώς προσδιορισμένη, αλλά αυτό είναι συζήτηση για τα ποιοτικά χαρακτηριστικά).
Το φαινόμενο που παρατηρούμε έχει ως εξής: έχουμε κυριαρχία ‘στα χαρτιά’, όντας η διεθνώς αναγνωρισμένη πολιτεία, κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κτλ., αλλά στη πράξη δεν μπορούμε να διαμορφώσουμε/εφαρμόσουμε ύπατη πολιτική βούληση.
Από την άλλη, η Τουρκία και η Τουρκική Δημοκρατία Βόρειας Κύπρου (τα κατεχόμενα) δεν έχουν κυριαρχία ‘στα χαρτιά’, αλλά ασκούν ύπατη πολιτική βούληση στη πράξη. Τα κατεχόμενα, για παράδειγμα, κάνουν κανονικά τη ζωή τους σαν κράτος. Έχουν κυβέρνηση, βουλή, αστυνομία, στρατό, δικαστήρια, και τα σχετικά. Παρομοίως και η Τουρκία: στέλνει πλοία στη Κύπρο και το Αιγαίο με σκοπό να αλλάξει τους συσχετισμούς, ανεξάρτητα από το τι λένε ‘τα χαρτιά’.
Τέτοια φαινόμενα επιβεβαιώνουν τις θεωρητικές μου αναλύσεις για τη κυριαρχία. Πως δηλαδή πρέπει να ξεκινούμε τη συζήτηση με το βασικά διαχωρισμό μεταξύ ονομαστικής κυριαρχίας (αυτό που λέμε ‘στα χαρτιά’) και υπαρκτής κυριαρχίας (να μπορείς να ασκείς ύπατη πολιτική βούληση).
Παραθέτω λίστα με πρόσφατες αναρτήσεις μου (στα αγγλικά) που αναλύουν τα θέματα της κυριαρχίας στις διάφορες διαστάσεις της. Κάποια σημεία είναι για την Ευρώπη (όπου εξηγώ γιατί είναι ομοσπονδιακό σύστημα που πληρεί τους συντελεστές της κρατικότητας) αλλά ισχύουν γενικά.
- How to evaluate international relations (2017-10-12)
- On sovereignty, nationalism, secessionism (2017-10-16)
- Factors of statehood and the EU as a republic (2017-10-24)
- Sovereignty and the vertical separation of powers in the EU (2017-12-31)
Επίσης υπάρχει και το βιβλίο μου: Essays on Sovereignty (2016-11-14)
Σημείωση 1: ο όρος για το “ονομαστική” στα αγγλικά είναι headline κι όχι nominal. Διότι το τελευταίο κυριολεκτικά σημαίνει πως υπάρχει κατ’ όνομα, ενώ εγώ θέλω να πω πως υπάρχει ως τίτλος και πως ακολουθούν κι άλλα. Ίσως ο σωστός όρος στα ελληνικά να ήταν “τιτλική” (titular) αλλά ακούγεται περίεργο. Ας μη μείνουμε στις λέξεις.
Σημείωση 2: γράφω νέο βιβλίο για την κυριαρχία, το οποίο θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα μου—protesilaos.com—προσεχώς.
Το βιβλίο αυτό δημοσιεύτηκε στις 29 Μαρτίου 2018, περίπου μετά από ένα μήνα από την ανάρτηση του άρθρου αυτού, με τίτλο Structured Text on Sovereignty, Nationhood, Statehood.
Γκρίζες ζώνες στο Αιγαίο
Η Τουρκία δεν αναγνωρίζει πως τα νησιά μπορούν να έχουν δική τους αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ). Η ΑΟΖ, λέει, μπορεί να απορρέει μόνο από την ηπειρωτική χώρα. Στη πράξη αυτό σημαίνει πως το Αιγαίο δεν είναι ενιαία ΑΟΖ της Ελλάδας αλλά χωρίζεται κάπου στη μέση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Συγκεκριμένα στον 25ο μεσημβρινό ανατολικά του Greenwich.
Κι εδώ πάλι βλέπουμε τον διαχωρισμό της κυριαρχίας που εξήγησα παραπάνω, διότι η Τουρκία θεωρεί casus belli (αιτία πολέμου) την χάραξη ΑΟΖ όπως την ερμηνεύει η Ελλάδα με βάση το διεθνές δίκαιο. Η Ελλάδα δε θέλει να προκαλέσει πόλεμο κι έτσι διστάζει να προχωρήσει με τη πολιτική της. Άρα στη πράξη η υπαρκτή κυριαρχία της περιορίζεται.
Τι είναι λοιπόν οι ‘γκρίζες ζώνες’ με βάση την ανάλυση της κυριαρχίας; Περιοχές όπου επικρατεί η υπαρκτή κυριαρχία επί της ονομαστικής, και που ως αποτέλεσμα αλλάζει το υπόβαθρο της όποιας διπλωματικής δραστηριότητας. Είναι δηλαδή καθεστώς ή κατάσταση που δεν προβλέπεται από κάποιο νόμο αλλά που αποτελεί τη βάση της όποιας συζήτησης για την επιβολή κανονικότητας. Εμείς αυτό το λέμε “διεκδικήσεις”, που έτσι είναι. Αλλά αυτή η περιγραφή από μόνη της δεν προσδίδει τη στρατηγική της διαμόρφωσης πλαισίου διπλωματίας μέσα από τη δημιουργία τετελεσμένων.
Να βλέπουμε και τις προεκτάσεις λοιπόν.
Κι αυτή τη σημασία μπορούμε να τη καταλάβουμε καλύτερα αν εξετάσουμε τη περίπτωση του Κυπριακού προβλήματος ως να ήταν μια ‘γκρίζα ζώνη’. Η Τουρκική Δημοκρατία Βόρειας Κύπρου δεν υπάρχει ‘στα χαρτιά’. Είναι όμως μια τελείως άκυρη οντότητα; Όχι. Κι αυτό γιατί αναγνωρίζονται οι θεσμοί της εμμέσως δια της διπλωματίας. Για παράδειγμα, όταν συζητά ο Αναστασιάδης με τον Ακιντζί, λέμε πως μιλά με τον αρχηγό των Τουρκοκυπρίων (κάτι που δέχεται και η διεθνής κοινότητα). Που σημαίνει πως αναγνωρίζουμε τις εκλογές που τον ανέδειξαν πρόεδρο της ΤΔΒΚ. Επίσης συνεπάγετε πως, επί της αρχής, αναγνωρίζουμε ως ‘Τουρκοκύπριους’ όλους όσους συμμετείχαν σε αυτές τις εκλογές. Δε διαχωρίζουμε δηλαδή σε νόμιμους πολίτες της Κυπριακής Δημοκρατίας και σε έποικους. Και τέλος, αναγνωρίζουμε πως αυτοί που ψήφισαν όντως είναι νόμιμοι πολίτες της πολιτείας εκείνης.
Συνεπώς τα κατεχόμενα είναι μια κατάσταση που επισήμως είναι παράνομη, και που άρα δεν υπάρχει ‘στα χαρτιά’, αλλά που στη πράξη λειτουργεί κανονικά και, πάνω από όλα, θέτει τις όποιες διπλωματικές προσπάθειες σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Οι διαπραγματεύσεις για επίλυση του Κυπριακού ξεκινούν από αυτή τη βάση. Για τους σκοπούς των διαπραγματεύσεων, με τον τρόπο που αυτές διεξάγονται, η ΤΔΒΚ υπάρχει κανονικά. Δες και το σχετικό μου άρθρο Περί της ρητορικής για «ψευδοκράτος».
Μεγάλο θέμα οι γκρίζες ζώνες λοιπόν.
Οπότε αν ποτέ ισχυριστεί κανείς πως το τάδε δίκαιο λέει έτσι κι αλλιώς «και άρα να μην ανησυχούμε», να του απαντήσουμε πως πρέπει να καταλάβει πως οι διεθνής σχέσης διαμορφώνονται και με βάση τις επικρατούσες συνθήκες και τις ιδιαιτερότητές της κάθε περίπτωσης. Δεν αρκεί να έχουμε τους νόμους με το μέρος μας. Πρέπει όντως να μπορούμε να ασκήσουμε ύπατη πολιτική βούληση. Που μας οδηγεί στην συζήτηση περί των συντελεστών της υπαρκτής κυριαρχίας, όπως η ισχυρή οικονομία, ο στρατός, η κοινωνική ειρήνη, και άλλα.
Στρατηγήματα με το φυσικό αέριο της Κύπρου
Και τέλος λίγα λόγια για το φυσικό αέριο της Κύπρου. Είχα προβλέψει σε προσωπικές συζητήσεις τις καταστάσεις αυτές πριν από χρόνια (όπως επίσης και την τεχνοκρατική, νομικά γκρι «λύση» που ακολουθείται στο Κυπριακό, αλλά μη πάμε εκεί ακόμα). Διότι είναι ξεκάθαρο πως δεν αρκεί να έχεις κυριαρχία κατ’ όνομα αλλά να μπορείς να την εφαρμόσεις και στην πράξη.
Να σημειώσω κάτι άλλο όμως. Στη πολιτική πολλά θέματα ταιριάζουν με την αναλογία της καυτής πατάτας που κανείς δε μπορεί να τη πιάσει στα χέρια του και τη πετά ο ένας στον άλλο. Πολλές πολιτικές αποφάσεις έχουν κόστος. Κανένας πολιτικός δε θέλει να χάσει ψήφους επειδή πήρε μια απόφαση, έστω κι αν αυτή είναι αναγκαία. Η μαγκιά είναι να μετατρέψεις το πολιτικό κόστος σε κέρδος ή έστω σε σωφροσύνη.
Και τι εννοώ: δεν έχω καμία αμφιβολία πως όλοι όσοι ξεκίνησαν την υπόθεση με το φυσικό αέριο προέβλεψαν τη στάση της Τουρκίας. Η Τουρκία έχει στρατό εδώ πέρα. Δεν αναγνωρίζει τη Κυπριακή Δημοκρατία. Έχει τη πολιτική των γκρίζων ζωνών στο Αιγαίο εδώ και δεκαετίες. Το Κυπριακό παραμένει σε εκκρεμότητα. Τι άλλο θα μπορούσε να γίνει δηλαδή;
Έτσι εκτιμώ πως οι κρατούντες θέλανε να προχωρήσουν τα πράγματα ως το απροχώρητο για να μπορέσουν να μετατρέψουν τη ‘καυτή πατάτα’ σε χρυσή ευκαιρία. Να πουν, για παράδειγμα, πως το φυσικό αέριο μπορεί να είναι καταλύτης για την ειρήνη στη περιοχή και άλλα τέτοια ωραία. Φαντάσου να έβγαινε πριν 10-20 χρόνια ο τότε πρόεδρος και να έλεγε πως θα βγάλουμε φυσικό αέριο, αλλά θα το μοιράσουμε με τα κατεχόμενα, ο αγωγός θα περάσει από τη Τουρκία, και η Τουρκία θα έχει λόγο στις σχετικές αποφάσεις. Θα τον είχαν καταγγείλει όλοι ως προδότη. Σήμερα που αλλάξανε οι συσχετισμοί, ή έστω σε μερικά χρόνια, θα τον ονομάσουν πραγματιστή που θέλει να βγάλουμε λεφτά, «για να επωφεληθεί ο τόπος», τώρα που ακόμα το αέριο έχει αξία.
Τέτοιες κατρακύλες τις βλέπουμε άλλωστε και στο Κυπριακό. Κάποτε το θέμα της παραμονής εποίκων ήταν αδιανόητο. Με σημερινά δεδομένα μετράμε πόσες δεκάδες χιλιάδες θα μείνουν σε περίπτωση λύσης.