Γιατί υποστηρίζουμε το ελεύθερο λογισμικό

Κοινοτικοποιούμε ένα συντελεστή παραγωγής

2017-10-06

Η παλαιά αριστερά είτε παραμένει αδιάφορη στα θέματα της ψηφιακής τεχνολογίας και του κυβερνοχώρου είτε τα θεωρεί ως εξέλιξη των κατασταλτικών μέσων που διατηρεί το κεφάλαιο ενάντια στα λαϊκά αιτήματα. Σίγουρα οι υπολογιστές και οι διάφορες μορφές τεχνητής νοημοσύνης επιδρούν με καθοριστικό τρόπο στον χώρο της εργασίας και, όπως γίνεται αντιληπτό, η αντικατάσταση ανθρώπινου δυναμικού με ρομπότ ευνοεί τους κεφαλαιοκράτες: τα μηχανήματα δεν έχουν αιτήματα, δουλεύουν ασταμάτητα, και δεν ζητούν μερίδιο από τα κέρδη. Τα αρνητικά, είτε υπαρκτά είτε δυνητικά, είναι πολλά. Ωστόσο δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε σε αυτά και να αγνοούμε την όλη εικόνα, αλλιώς χάνουμε ευκαιρίες που προκύπτουν για να ανατρέψουμε τους συσχετισμούς της ισχύος.

Εμείς βλέπουμε την ψηφιακή τεχνολογία, τις υποδομές που συνιστούν το διαδίκτυο και τον αναδυόμενο κυβερνοχώρο, ως κάτι περισσότερο από μια απλή εξέλιξη των μέσων παραγωγής. Πρόκειται για ποιοτική αλλαγή με προεκτάσεις σε θέματα ατομικότητας, πολιτικής οργάνωσης, συλλογικού αυτοπροσδιορισμού και τα σχετικά. Προσεγγίζουμε τα θέματα ολιστικά και διακρίνουμε έξυπνους τρόπους να αντιστρέψουμε τους ρόλους: να κάνουμε τη τεχνολογία να δουλεύει υπέρ του κοινού καλού κι όχι του κάθε κορπορατιστή.¹

Ας μιλήσουμε λοιπόν για τις αρετές του ελεύθερου λογισμικού ώστε να γίνει κατανοητή η συγκρατημένη αισιοδοξία μας στη δυνατότητα ανατροπής του κατεστημένου με τα δικά του μέσα.

Η αντιστροφή της κατασταλτικής χρήσης των πνευματικών δικαιωμάτων

Το ελεύθερο λογισμικό μας εισάγει σε ένα νέο τρόπο σκέψης για τη διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων. Η παραδοσιακή αντίληψη είναι αυτή της δημιουργίας τεχνητού περιορισμού της προσφοράς. Δηλαδή το πρόσωπο, φυσικό ή νομικό, που διατηρεί τα πνευματικά δικαιώματα και πιο συγκεκριμένα αυτά της αντιγραφής (copyrights) δύναται να ασκήσει το δικαίωμα να καταδιώκει δικαστικά οποιονδήποτε αντιγράψει το υλικό υπό προστασία. Αν, για παράδειγμα, κάποιο ιστολόγιο αντιγράψει τα κείμενα μου, κι αν εγώ τα δημοσίευα υπό όρους περιοριστικούς (το γνωστό «all rights reserved»), τότε η αναδημοσίευση αυτή θα θεωρείτο «κλοπή» ή «πειρατεία». Αλλά αυτή η αντίληψη είναι απαρχαιωμένη καθώς δεν υπάρχει κάποιο πράγμα το οποίο στερήθηκα: το άρθρο παραμένει εκεί που το δημοσίευσα, ενώ η αντιγραφή του δε μου στερεί κάτι απτό. Η αναφορά στην κλοπή/πειρατεία έγκειται στην υπονόμευση της δυνατότητας μου να ασκήσω τεχνητό περιορισμό της προσφοράς του υλικού: να είμαι, δηλαδή, ο μόνος που μπορεί να το προσφέρει.

Στο πρόβλημα αυτό το ελεύθερο λογισμικό δίνει μια ιδιοφυή απάντηση. Αντί να καταργήσει το παροχημένο σύστημα της εξίσωσης των πνευματικών δικαιωμάτων με τα φυσικά υπάρχοντα του καθενός, επιτρέπει την εφαρμογή του υπέρ του γενικού καλού. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιεί τη δύναμη του νόμου ώστε να αντιστρέψει την δημιουργία τεχνητού περιορισμού της προσφοράς σε αφθονία. Το επιτυγχάνει αυτό λέγοντας βασικά πως εγώ ως δικαιούχος, ασκώντας τα αποκλειστικά μου δικαιώματα, επιτρέπω στον κάθε χρήστη να χρησιμοποιήσει το συγκεκριμένο υλικό υπό όρους που να διατηρούν την ανοικτότητα του. Οι όροι αυτοί είναι τέσσερις, όπως διατυπώνονται στη Γενική Δημόσια Άδεια (General Public License):

1. η ελευθερία να χρησιμοποιήσεις το λογισμικό για οιονδήποτε σκοπό,
2. η ελευθερία να τροποποιήσεις το λογισμικό ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες σου,
3. η ελευθερία να μοιράζεσαι το λογισμικό με άλλους (συγγενείς, φίλους, άγνωστους),
4. η ελευθερία να μοιράζεσαι τις αλλαγές που έκανες στο λογισμικό.

Αντί τα πνευματικά δικαιώματα να εμποδίζουν την προσφορά, την επιτρέπουν ενώ ευνοούν την γεωμετρική ανάπτυξη της. Το ελεύθερο λογισμικό είναι ελεύθερο ακριβώς γιατί κανένα πρόσωπο δεν μπορεί να ασκήσει περιοριστικό έλεγχο πάνω του. Ανήκει στη κοινότητα όλων των [δυνητικών] χρηστών. Κι εδώ παρατηρούμε πως ένας κατά τα άλλα κακός, ενίοτε απεχθής, θεσμός μπορεί να λειτουργήσει υπέρ του γενικού καλού. Αρκεί να υπάρχει η κατάλληλη ευρηματικότητα.

Ρωτά τώρα ο μέσος χρήστης που δεν κατέχει από προγραμματισμό και που κατά συνέπεια δε μπορεί να ασκήσει ελευθερίες όπως αυτή της τροποποίησης του λογισμικού: τι κερδίζω εγώ από αυτό τη στιγμή που για εμένα είναι ένα «μαύρο κουτί», πρακτικά ίδιο με αυτά που δε μου επιτρέπουν να τα τροποποιήσω; Η απάντηση είναι πως κερδίζει ακόμα κι αν αυτός δεν ασκεί όλες τις προαναφερθείσες ελευθερίες δια του κοινοτικού ελέγχου επί του λογισμικού. Σε ένα αποκεντρωμένο σύστημα όπου κανένα μέρος δε μπορεί να ελέγξει όλους τους μεταβλητούς συντελεστές, δε γίνεται να προκύψουν αυθαιρεσίες που ευνοούν μόνο μία πλευρά. Δε μπορώ εγώ, για παράδειγμα, να εισάγω ένα κακόβουλο μέρος κώδικα που να εξυπηρετεί κάποιο στρατήγημα μου διότι κάποιος άλλος θα δει τι προσπαθώ να κάνω και θα με αποτρέψει.

Αν είναι δύσκολη η κατανόηση του πως ακριβώς λειτουργεί εκ των κάτω η συνεργασία στη δημιουργία ελεύθερου λογισμικού, ο συλλογικός έλεγχος, και τα σχετικά, απλά να αναφερθούμε σε παράλληλα θέματα ελευθεριών όπως την ελευθερία του λόγου. Υπάρχουν άτομα που δε βλέπουν καμία πρακτική εφαρμογή αυτού του δικαιώματος διότι οι ίδιοι δεν θέλουν να εκφραστούν. Ωστόσο κερδίζουν εμμέσως διότι κάποιοι άλλοι τους καλύπτουν ασκώντας το δικαίωμα τους αυτό.

Πέρα από αυτά, το θέμα του ελέγχου του λογισμικού έχει προεκτάσεις πολιτικές και οικονομικές τις οποίες εξετάζουμε παρακάτω.

Έλεγχος του λογισμικού = έλεγχος των χρηστών του

Σε αντίθεση με το ελεύθερο λογισμικό υπάρχουν τα πακέτα εκείνα που καλύπτονται από τις παραδοσιακές πρακτικές του τεχνητού περιορισμού της προσφοράς και της καταστολής της κοινοτικής συνεργασίας. Είναι παράνομο να τροποποιήσουμε των κώδικα των Windows (ας πούμε πως έχουμε αυτή τη δυνατότητα) ώστε να μη μπορεί η Microsoft (η εταιρία που τα προσφέρει) να συλλέγει δεδομένα της χρήσης που κάνουμε ή να διατηρεί τη δυνατότητα πλήρους εξ’ αποστάσεως ελέγχου του τι λογισμικό λειτουργούμε εντός των Windows.²

Ο χρήστης σε αυτή τη περίπτωση είναι έρμαιο της θέλησης της εταιρίας που ελέγχει το λογισμικό. Η εταιρία έχει πλήρη εξουσία πάνω σε κάθε πτυχή της υπολογιστικής του ζωής. Έκανε αλλαγές η εταιρία με τις οποίες δε συμφωνεί ο χρήστης; Ας πούμε εισήγαγε τρόπο για τη συλλογή δεδομένων για το κάθε τι που δακτυλογραφεί; Δεν υπάρχει θεραπεία. Μόνο η πλήρης αποδοχή των νέων όρων επιτρέπει τη συνέχιση της λειτουργίας του λογισμικού αυτού. Η σχέση είναι μίας κατεύθυνσης. Ο χρήστης είναι παθητικός αποδέκτης των μέτρων αυτού που ελέγχει το λογισμικό.

Αυτό είναι κακό από μόνο του, αλλά το πραγματικό μέγεθος του προβλήματος γίνεται αντιληπτό μόνο όταν αναλογιστούμε πως τα μεγάλα μέρη του παζλ της υπολογιστικής μας εμπειρίας ελέγχονται από 4-5 πολυεθνικές με έδρα τις ΗΠΑ. Εκτός του ότι δεν έχουμε καμία εξουσία πάνω στη διαμόρφωση της ψηφιακής μας ζωής όταν χρησιμοποιούμε τα μέσα τους, καθιστούμε τους εαυτούς μας αποδέκτες του Αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Είναι άλλωστε γνωστό πως όλα αυτά τα δεδομένα που συλλέγουν αυτές οι μεγαλοεταιρίες καταλήγουν, συνήθως με ανομολόγητη συνεργασία μεταξύ κράτους και εταιριών, στα χέρια της NSA. Διευκολύνουμε τις μυστικές υπηρεσίες της Αμερικής να διατηρούν προφίλ για άτομα, κοινότητες, τάσεις. Κι όλα αυτά γιατί στερούμαστε των βασικών ελευθεριών που καθιστούν το λογισμικό ως ελεύθερο.

Πρέπει επίσης να δούμε αυτή την ασυμμετρία της ισχύος και υπό το πρίσμα της εξέλιξης της οικονομίας όπου όλα τείνουν να ψηφιοποιηθούν και να ρομποτοποιηθούν. Αν αφήσουμε κορπορατιστές πολιτικάντηδες να καθορίσουν τη στάση της πολιτείας, θα ζούμε σε ένα κόσμο όπου τα θεμέλια του—τα μεγάλα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης—θα ελέγχονται από μια χούφτα ιδιωτικών συμφερόντων. Οι διάφορες πατέντες θα δίνουν εξουσία στις εταιρίες αυτές να καταδιώξουν δικαστικώς οποιονδήποτε δημιουργήσει κάτι που να προσομοιάζει την «πνευματική ιδιοκτησία» τους. Τα ολιγοπώλια θα ενισχυθούν περαιτέρω και η συμβιωτική σχέση τους με το κράτος θα ενδυναμωθεί εις βάρους του γενικού καλού. Θα λειτουργούμε μέσα στα όρια του κυβερνοφέουδου τους. Θα είμαστε υπήκοοι τους χωρίς κανένα ουσιαστικό τρόπο άσκησης ελέγχου στα θέματα που μας αφορούν.

Είναι το ανάλογο του τι ισχύει σήμερα στην χρηματοπιστωτικώς προσδιορισμένη οικονομία όπου η τράπεζα λειτουργεί ως ο ακρογωνιαίος λίθος της κάθε οικονομικής πράξης κι άρα ως ο παράγοντας εκείνος που δεν δύναται να χαθεί αλλιώς καταρρέει το υπάρχον οικοδόμημα (εξ ου και οι λογικές του «too big to fail»—πολύ μεγάλη για να αποτύχει—και της προστασίας των τραπεζών από την χρεοκοπία, όπως άλλωστε έγινε και στους τόπους μας). Όμως η τυραννία των τραπεζών είναι πολύ ήπια σε σχέση με τον έλεγχο που δύναται να ασκήσουν οι κραταιές δυνάμεις του κυβερνοχώρου, καθώς η τράπεζα επηρεάζει ένα συγκριτικά μικρό μέρος της συλλογικής μας εμπειρίας. Ενώ οι κύκλωπες της ψηφιακής τεχνολογίας ασκούν έλεγχο σε πολλούς συντελεστές και θα καθορίζουν ακόμα περισσότερους όσο ψηφιοποιούνται παραδοσιακά μέσα, μεταξύ αυτών και το ίδιο το χρήμα και οι συναλλαγές.

Σήμερα όποιος ελέγχει το χρήμα βασικά ελέγχει τα μεγάλα μεγέθη της οικονομίας. Σύντομα θα ισχύει πως όποιος ελέγχει το λογισμικό κι όποιος έχει πρόσβαση στις θεμελιώδεις βάσεις δεδομένων, θα ελέγχει τα μεγάλα μεγέθη της συλλογικής ζωής εν γένει.

Δημόσιο χρήμα μόνο για ελεύθερο λογισμικό

Υποστηρίζουμε λοιπόν το ελεύθερο λογισμικό γατί είναι το όπλο μας ενάντια στον συγκεντρωτισμό της εξουσίας. Πέρα από τα άμεσα τεχνολογικά οφέλη, του ότι κάνουμε τις υπολογιστικές εργασίες που επιθυμούμε με προγράμματα που δεν μας υπονομεύουν, βοηθούμε στο να ενισχύσουμε τη δυνατότητα του συλλογικού μας αυτοπροσδιορισμού. Ο έλεγχος του λογισμικού είναι συντελεστής της υπαρκτής κυριαρχίας, δηλαδή του εμπράγματου καθορισμού της διακυβέρνησης και άσκησης κυρίαρχης βούλησης.

Η βασική πολιτική θέση που προκύπτει από τα πιο πάνω είναι, τουλάχιστον σε πρώτη φάση, πως το κράτος δε πρέπει ποτέ να χρηματοδοτεί λογισμικό που παραμένει δεσμευμένο σε ιδιωτικά συμφέροντα. Το χρήμα που προκύπτει από τους φόρους του λαού πρέπει να πηγαίνει μόνο σε κώδικα που να δημοσιεύεται υπό τους όρους της Γενικής Δημόσιας Άδειας. Να είναι ελεύθερο λογισμικό.

Κι εδώ να σημειώσουμε ένα επιμέρους όφελος αυτής της πολιτικής. Σήμερα το κράτος χρηματοδοτεί εταιρίες όπως η Microsoft για να ενοικιάζει το λογισμικό που αυτές προσφέρουν (και λέμε «ενοικιάζει» διότι η εταιρία διατηρεί τα δικαιώματα ιδιοκτησίας). Αυτό μετρά ως λειτουργική δαπάνη που επαναλαμβάνεται περιοδικά όποτε είναι ανάγκη να ανανεωθούν οι σχετικές άδειες χρήσης. Τα έξοδα αυτά δεν αποδίδουν κάποιο μακροπρόθεσμο όφελος. Τα λεφτά χάνονται. Ενώ αν το κράτος έδινε πόρους σε κάποιους προγραμματιστές—ή ακόμα καλύτερα σε μια κρατική μονάδα ψηφιακής μετάβασης—θα μπορούσε να προσαρμόσει υπάρχον ελεύθερο λογισμικό στις ανάγκες του, αλλά κυρίως, να δώσει πίσω στη κοινότητα όλων των χρηστών όλες τις αλλαγές που τυχών έκανε.

Αν, ας πούμε, το κράτος επενδύσει σε ελεύθερο λογισμικό όπως το LibreOffice (που αντικαθιστά το Microsoft Office) και εισάγει κάποιες νέες καινοτομίες, τότε ο κάθε χρήστης θα επωφεληθεί άμεσα γιατί και αυτές θα δημοσιοποιούνται ως ελεύθερο λογισμικό. Τα λεφτά που ξοδεύονται δε θα είναι δαπάνη χωρίς απόδοση αλλά επένδυση με κοινωνικό χαρακτήρα και μακροπρόθεσμα οφέλη. Εδώ λειτουργούν και οι νόμοι της παραγωγής σε αυξανόμενο σκέλος. Όσο περισσότερες κυβερνήσεις ή οργανισμοί επενδύσουν σε τέτοια προγράμματα, τόσο καλύτερη η ποιότητα του υλικού που θα χρησιμοποιούν αυτές και οι πολίτες τους. Ακόμα και οι τοπικές επιχειρήσεις κερδίζουν. Γιατί δηλαδή τα εταιρικά μυστικά τους να διοχετεύονται στις βάσεις δεδομένων της κάθε Αμερικάνικης μεγαλοεταιρίας;

Δημόσιο χρήμα για ελεύθερο λογισμικό.
Ελεύθερο λογισμικό για κοινοτικό έλεγχο της ψηφιακής μας ζωής.
Εμπράγματος συλλογικός αυτοπροσδιορισμός με χρήση ελεύθερου κώδικα.

Αυτά να μας γίνουν συνείδηση κι ας ξεπεράσουμε την τεχνοφοβία ή την ανευθυνότητα της παλαιάς αριστεράς να παραμένει αμαθής στα συγκεκριμένα θέματα.

---

Επί τι ευκαιρία, να παροτρύνουμε τους αναγνώστες να εγκαταστήσουν ελεύθερο λογισμικό στους υπολογιστές τους και γενικά να το προτιμούν όπου αυτό είναι δυνατό. Μια καλή αρχή είναι να διαγράψετε τα Windows από τον υπολογιστή σας (ή τα macOS αν είστε χρήστης Apple) και να τα αντικαταστήσετε με κάποια έκδοση του GNU/Linux (ευρέως γνωστό ως απλά «Linux»).

Αυτό που χρειάζεστε είναι να κατεβάσετε το νέο λειτουργικό σύστημα—για αρχάριους συνιστούμε το Linux Mint—και να το γράψετε σε ένα CD ή USB flash drive (το γράψιμο μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, ένας εύκολος για τον μέσο χρήστη είναι με το etcher). Εισάγεται το στον υπολογιστή σας, κάντε επανεκκίνηση και ακολουθήστε τις οδηγίες εγκατάστασης.

Σημείωση πως ίσως να χρειαστεί να απενεργοποιήσετε το secure boot από τον υπολογιστή σας—η Microsoft δε θέλει να απελευθερωθείτε. Ψάξτε να δείτε πως γίνεται αυτό. Είναι σχετικά εύκολο. Και μη φοβάστε αν πρέπει να μάθεται δυό-τρία πράγματα. Οι υπολογιστές είναι εργαλεία που πρέπει να ξέρουμε πως να τα χρησιμοποιούμε, κυρίως για το δικό μας [συλλογικό] καλό.

1. Η λέξη «κορπορατιστής» είναι σύνθετο του αγγλικού corporation. Αναφαίρεται στην πολιτική τάση—κορπορατισμός—που υποστηρίζει τα συμφέροντα των εταιριών, κατά κύριο λόγο με νομικές και πολιτικές παρεμβάσεις από πλευράς κράτους. Ειρήσθω εν παρόδω, να σημειώσω πως δεν θεωρώ κακό—πόσο μάλλον λεξιπενία—να παίρνουμε όρους από άλλες γλώσσες όταν αυτοί περιγράφουν καλύτερα αυτό που θέλουμε να αποδώσουμε. Αυτό άλλωστε το έχουν κάνει πολλοί άλλοι λαοί με ελληνικές λέξεις. Ο πουρισμός (pure = καθαρό, αμιγές) σε θέματα γλώσσας μάλλον είναι εμπόδιο στη δυνατότητα μας να εκφραστούμε. [^]

2. Γνώστες της αγγλικής μπορούν να μάθουν πολλά από τον Richard Stallman ο οποίος γράφει και μιλά συνέχεια για τα ηθικά/πολιτικά θέματα του ελεύθερου λογισμικού. Μια καλή αρχή είναι να δείτε βίντεο με τις ομιλίες του. Ο τύπος μπορεί να φανεί εκκεντρικός αλλά αυτά που λέει έχουν βάθος και περιγράφουν την πραγματικότητα. Πάρτε τον στα σοβαρά. [^]