Σημείωση για την πορεία της Ευρώπης στα οικονομικά

Μου ζητήθηκε να τοποθετηθώ στο εξής θέμα πανεπιστημιακής μελέτης:

«ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ: ΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ ΒΗΜΑΤΑ για Ανάπτυξη, Απασχόληση και Εκπαίδευση». Ως ενδεικτικές, αλλά μη περιοριστικές, προτείνονται οι εξής προσεγγίσεις του θέματος: νομική, οικονομική και κοινωνικοπολιτική με προτίμηση στις διεπιστημονικές προσεγγίσεις.

Ακουλειθεί η άποψη μου.

Το θέμα της εργασίας ίσως δώσει την εντύπωση πως η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει έτοιμο κάποιο μεγαλεπήβολο σχέδιο για την αναβάθμιση των εργασιακών συνθηκών εκατομμυρίων πολιτών της. Ο τίτλος ίσως υπονοεί πως υπάρχει κάποια στρατηγική για αντιστροφή των συσχετισμών που προκάλεσε η κρίση στη ζώνη του ευρώ. Με άλλα λόγια, ενδέχεται να καλλιεργηθεί στον αναγνώστη η ιδέα πως πολιτικές του χθες ανήκουν αποκλειστικά στο παρελθόν και πως στο μέλλον η Ευρώπη θα ακολουθήσει άλλη πορεία από αυτή των τελευταίων δεκαετιών (κι ειδικά από την κρίση και εντεύθεν).

Η όποια αισιοδοξία αυτού του είδος πρέπει να ξεχαστεί. Η ΕΕ ούτε κάποιο νέο μεγάλο πρότζεκτ έχει για την οικονομία και την εργασία, ούτε αντιδικεί με τις πολιτικές που μέχρι σήμερα προωθεί.¹ Τα «επόμενα βήματα» για την οικονομία ακολουθούν τη πορεία που ήδη ξέρουμε. Αυτή της σύσφιξης της δημοσιονομικής πολιτικής, γνωστή στον Ελλαδικό χώρο κι αλλού ως «λιτότητας». Δεν υπάρχει καμία πρόθεση για εκ βάθρων αναθέσμιση της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης ώστε να μπορεί να εφαρμόσει δημοσιονομικά μέτρα ανά την επικράτεια της. Η ΟΝΕ καθώς και η οικονομική διακυβέρνηση αυτής (μέσα από το «Ευρωπαϊκό Εξάμηνο») παραμένει προσηλωμένη στη λογική της δημοσιονομικής πειθαρχίας.

Επίσης, η όποια αισιοδοξία δεν ανήκει σε αυτή τη συζήτηση καθώς μπορούμε να πούμε σχεδόν με πλήρη βεβαιότητα πως η επόμενη πενταετία θα χαρακτηριστεί από μικρές αλλαγές στις δομές της ΟΝΕ. Ίσως να υπάρξουν κάποια βήματα για δημιουργία κάποιου είδους Ευρωπαϊκής δυνατότητας έκδοσης χρέους (ομολόγων), που ίσως να περάσει στην αρμοδιότητα κάποιου νεοσύστατου Υπουργείου Οικονομικών της Ένωσης. Ωστόσο, διαρθρωτικές αλλαγές μπορούν να γίνουν μόνο κατόπιν αναθεώρησης των Ευρωπαϊκών Συνθηκών, δηλαδή την επικύρωση μια νέας συνθήκης (τελευταία ήταν αυτή της Λισσαβόνας).

Κι εδώ ερχόμαστε στον ισχυρισμό μου περί της σχεδόν πλήρους βεβαιότητας που μπορούμε να έχουμε για την μεσοπρόθεσμη εξέλιξη την ΟΝΕ. Η Ευρωπαϊκή πολιτική διαφέρει από τις εθνικές πολιτικές στις οποίες είμαστε συνηθισμένοι.² Στο έθνος-κράτος εκλέγεται μια κυβέρνηση που προσπαθεί να εφαρμόσει αυτά που υποσχέθηκε στους ψηφοφόρους της. Στην Ευρώπη δεν υπάρχει ένα ισχυρό πολιτικό κέντρο που μπορεί να προωθήσει πολιτικές αυτόβουλα. Υπάρχουν πολλές φωνές, είτε από τα κράτη-μέλη είτε από το Ευρωκοινοβούλιο, που καθιστούν την όποια λήψη αποφάσεων χρονοβόρα. Γι’ αυτό η Ευρωπαϊκή πολιτική τείνει να λειτουργεί με βάση το zeitgeist, το πνεύμα της εποχής. Προσπαθεί, δηλαδή, να αξιοποιήσει την όποια ιστορική συγκυρία για επίτευξη των στόχων της.

Να αναφέρω κάποια παραδείγματα:

Ήταν γνωστό εξ αρχής πως το ευρώ δεν ήταν ένα ολοκληρωμένο οικοδόμημα. Δεν υπήρχε, ούτε υπάρχει μέχρι σήμερα, το δημοσιονομικό αντίστοιχο—αντίποδας αν θέλεις—της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας.³ Κι όχι, ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας δεν είναι αυτό. Δεν υπήρχε κάποιος αξιόλογος τρόπος χρηματοπιστωτικής εποπτείας του όλου συστήματος του ευρώ ως τέτοιου. Συστημική κατανόηση των μεγεθών… Ενώ η διακυβέρνηση του όλου οικοδομήματος ήταν πρώιμη κι αναποτελεσματική. Προβλήματα που εξέθεσε η κρίση του 2008++. Οι περισσότερες από αυτές τις δομές άλλαξαν κατά την περίοδο της κρίσης.⁴ Τότε ήταν το ιδανικό «παράθυρο ευκαιρίας» για άμεση δράση.⁵ Τότε μπήκαν οι βάσεις των νέων κανόνων για δημοσιονομική πειθαρχεία, οικονομική διακυβέρνηση, αλλά και ενοποιημένη εποπτεία του χρηματοπιστωτικού συστήματος (βέβαια χρειάζονται κι άλλα πολλά στη γραμμή εκείνη ⁶).
Η κρίση σαν ιστορική φάση (κι όχι αναγκαστικά σαν καθημερινή υποκειμενική πραγματικότητα) ανήκει στο παρελθόν. Οπότε η θητεία του Γιούνκερ (προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής—Κομισιόν) έχει αναλωθεί αρκετά στην ενίσχυση της αμυντικής πολιτικής της Ένωσης. Τώρα είναι η κατάλληλη συγκυρία για μεγάλες αλλαγές. Βγαίνουν οι Βρετανοί από τη μέση ή έστω αποδυναμώνεται η αντίσταση τους σε κάθε ιδέα Ευρωπαϊκής αμυντικής δυνατότητας. Επίσης η άνοδος του Τράμπ, η γενική αδυναμία της ΕΕ στο θέμα της Συρίας, έχουν καταστήσει σαφές πως η Ευρώπη δε μπορεί να αδρανεί και να περιμένει τα πάντα από τους Αμερικάνους. Δες την τελευταία ομιλία του Γιούνκερ για την κατάσταση της Ένωσης, όπου έμφαση του ήταν τα θέματα της άμυνας κι ασφάλειας.⁷

Να μη το κουράζω: η Ευρώπη ακολουθεί το zeitgeist για να μπορεί να εξυπηρετεί τα συμφέροντα της· που ουσιαστικά είναι η ολοένα περισσότερη συγκέντρωση αρμοδιοτήτων στο Ευρωπαϊκό επίπεδο. Διότι αν δεν ακολουθεί το πνεύμα των καιρών, και δεν εκμεταλλεύεται τις ιστορικές ευκαιρίες, τότε θα μείνει για πάντα στάσιμη ένεκα της δομικής της αδυναμίας να αναπτύξει και να εφαρμόσει πολιτική από το κέντρο (στα πρότυπα μιας εθνικής κυβέρνησης).

Η ουσία είναι πως για να κατανοήσουμε τα «επόμενα βήματα» της Ένωσης στα θέματα της οικονομίας και της εργασίας, αρκεί να μάθουμε από τις πολιτικές που έχουν ήδη εφαρμοστεί.

Η Ευρώπη πιστεύει στη δημοσιονομική πειθαρχεία. Δεν είναι απλά ένα ρητορικό τέχνασμα που το σκεφτήκανε για να τιμωρήσουν την Ελλάδα, Πορτογαλία, κτλ. Επικρατεί στους πλείστους οικονομικούς κύκλους η ιδεολογία του ορντολιμπεραλισμού ή έστω του νεοφιλευθερισμού.⁸ Τουτέστιν η σύνθεση μεταξύ της ατομοκεντρικής ηθικής (ατομικισμός) με την ιδέα του ισχυρού κράτους-νομοθέτη (κρατισμός).

Για αυτές τις σχολές σκέψης, ή έστω στα πλαίσια αυτών των αφηγημάτων, η ανάπτυξη και η απασχόληση προκύπτουν σταδιακά μέσα από την εξομάλυνση της οικονομίας στο νέο ισοζύγιο θεσμών, κανόνων, δυναμικών, που έχει ορίσει ο κρατικός μηχανισμός. Σε αντιδιαστολή λοιπόν με την ιδέα του παρεμβατισμού υπέρ της άμεσης δημιουργίας θέσεων εργασίας, η Ευρώπη πιστεύει στην έμμεση σχέση πολιτικής και αγοράς εργασίας (εκτός αν είσαι τράπεζα, οπότε απολαμβάνεις τα οφέλη της «ποσοτικής χαλάρωσης» και της σειράς «μη συμβατικών» μέτρων νομισματικής πολιτικής που βασικά εγγυώνται τσάμπα χρήμα).

Διαχρονικός στόχος της ΕΕ, κάτι που επιβεβαίωσε η στάση της απέναντι στη κρίση, είναι να θέσει το πλαίσιο: αυτά που είπαμε για την οικονομική διακυβέρνηση, τη δημοσιονομική πειθαρχεία, και τα σχετικά, ώστε να μπορέσει η ιδιωτική πρωτοβουλία να προσαρμοστεί σε αυτό.

Η οικονομική λογική της ΕΕ δίνει έμφαση στον {μέσο,μάκρο}-πρόθεσμο χρονικό ορίζοντα, κάτι που άλλωστε χαρακτηρίζει την όλη λειτουργία της νομισματικής της πολιτικής (δια των πράξεων της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας—δες υποσημείωση «[3]»). Δεν μπορούν να αλλάζουν οι πολιτικές και οι κανόνες κάθε πέντε χρόνια, διότι έτσι το ίδιο το πλαίσιο καθίσταται ασαφές, αναξιόπιστο.

Αν μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την οικονομική κοσμοθεωρία της Ένωσης, είναι η «σταθερότητα» ή καλύτερα το «πνεύμα σταθερότητας», γνωστό στα Γερμανικά κι ως stabilitätskultur (δες σημείωση «[8]» όπου περιέχεται παραπομπή σε σχετική δήλωση του πρώην Ευρωπαίου Επιτρόπου Όλι Ρεν).

Δε πρέπει λοιπόν να μας φανεί περίεργο το γεγονός πως η Ευρώπη δεν έχει σκοπό να παρεκκλίνει της πορείας που έχει χαράξει τα τελευταία ~10 χρόνια (ή τις τελευταίες δεκαετίες αν αναλογιστεί κανείς και τη πορεία προς το ενιαίο νόμισμα). Αν θα υπάρχουν ριζικές αλλαγές αυτές θα είναι κατόπιν επικύρωσης νέας συνθήκης—κάτι που ακόμα υπάρχει σε φιλολογικό επίπεδο.

Και να κλείσω με αυτό. Νέα συνθήκη θα προταθεί όταν δοθεί αρκετή δυναμική στα θέματα που απασχολούν το Ευρωπαϊκό zeitgeist: άμυνα, ασφάλεια, μετανάστευση από τρίτες χώρες (με προεκτάσεις στην άμυνα και διαφύλαξη των συνόρων), καθώς και εξωτερική πολιτική που αποσκοπεί σε παρεμβάσεις ανθρωπιστικής υφής.

Νέα συνθήκη σημαίνει κεφαλαιοποίηση του Ευρωπαϊκού zeitgeist και δημιουργία νέων δεδομένων για ανανέωση αυτού του κύκλου προς την «Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση».

Αν αλλάξουν τις συνθήκες, τότε ναι, θα περάσουν και πρόνοιες που θα ετοιμάσουν το πεδίο για αναδιάρθρωση της ΟΝΕ. Στο μεταξύ μένουμε στη γραμμή της δημοσιονομικής πειθαρχίας ως έχει, της έμφασης στην ιδιωτική πρωτοβουλία για δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, την διατήρηση της γενικευμένης επισφάλειας στο χώρο εργασίας (μάθε για την κοινωνική τάξη του πρεκαριάτου/precariat)… Αλλά και με νέα συνθήκη, πάλι μια από τα ίδια θα έχουμε. Άλλωστε έχουν ήδη επικυρωθεί αρκετές συνθήκες μετά από αυτή του Μάαστριχτ που έθεσε τα θεμέλια για το ευρώ. Όπως λένε και στον προγραμματισμό, όταν κάποια συμπεριφορά του συστήματος συναντάται διαρκώς: «it is a feature, not a bug» (είναι ιδιότητα του κι όχι κάποια δυσλειτουργία).

Αυτά τα λίγα λοιπόν. Παραθέτω και κάποιους συνδέσμους σε σχετικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την οικονομία και την εργασία (spoiler alert: δεν περιέχουν ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις, αλλά κάμποσες υποσχέσεις):

Σημείωση για την πορεία της Ευρώπης στα οικονομικά

Η ΕΕ μένει πιστή στη λιτότητα